W ciągu swego krótkiego panowania Kaligula raz po raz sprawdzał, co to słowo znaczy, a dokładniej: jaką władzę mu daje. Czy cesarz ma w ogóle jakieś ograniczenia? Misją Kaliguli było to ustalić. Przy okazji dawał dowody takiej deprawacji i niewątpliwego szaleństwa, że trudno w nie uwierzyć, a co dopiero opisać. Ale jestem pisarką, więc przeryłam źródła i zrobiłam, co mogłam.
Wielka nadzieja w Rzymie
Tyberiusz zmarł, nie zaskarbiwszy sobie sympatii ludu rzymskiego. Był dobrym administratorem, ale człowiekiem ponurym i nudnym, pozbawionym charyzmy Augusta, który go adoptował i wyznaczył na następcę. Pozostawił pełny skarbiec i bezpieczne granice, lecz jako cesarz zyskał niewielu przyjaciół. Senat miał aż nadto powodów, by cieszyć się z jego śmierci, bo jego panowanie przyniosło istne tornado procesów o zdradę stanu, w których wielu patrycjuszy zostało oskarżonych o nielojalność i skazanych na wygnanie, a czasem na śmierć.
Okazja, by pozbyć się politycznego rywala, skąpać w blasku wdzięczności cesarza za to, że ocaliło się go przed strasznym niebezpieczeństwem, a przy okazji się wzbogacić, była rydwanem, na który każdy chciał wskoczyć. I wskakiwali bez opamiętania. Widać to po absurdalności oskarżeń. Swetoniusz zgrabnie podsumował, jak marne bywały powody donosów: “Wreszcie takie oto drobiazgi stały się sprawą gardłową: koło posągu zbić niewolnika lub zmienić ubranie, mieć przy sobie w ustępie lub w domu publicznym wizerunek Augusta wyryty na pieniądzu lub pierścieniu, obrazić krytyką jakikolwiek czyn jego lub powiedzenie. Wreszcie zginął i ten, który pozwolił się wybrać urzędnikiem w swojej osadzie tegoż samego dnia, w którym niegdyś uchwalono dla Augusta zaszczytne urzędy”.
Jak nietrudno się domyślić, nie tworzyło to komfortowej atmosfery pracy dla senatorów, którzy nieustannie obawiali się przypadkowego zrobienia czegoś, co mogło uchodzić za obrazę cesarza. Woleli żyć w cieniu i po cichu, by w ten sposób udowodnić swą lojalność i nie ryzykować procesu. Ta ciężka atmosfera działała źle nawet na samego Tyberiusza, który wolał spędzać czas na malowniczej wyspie Capri, niż wysłuchiwać niekończących się donosów kolejnych wiernych senatorów na kolegów spiskujących przeciw niemu, nienawidzących go albo sikających w obecności wizerunku jego poprzednika. Nawet on miał tego dosyć i postanowił już nigdy nie wracać ze swojej letniej rezydencji do Rzymu.
Zważywszy, że przez całą dekadę nie pokazywał się w stolicy, trudno się dziwić, że lud po nim nie płakał, gdy opuścił go na zawsze. Kiedy usłyszano wieści o jego śmierci, wykrzykiwano “Do Tybru z Tyberiuszem!”, a bardziej rozgoryczeni “błagali Matkę Ziemię i bogów Manów, aby zmarłemu wyznaczyli miejsce tylko wśród bezbożników. Inni wreszcie grozili trupowi hakiem i Schodami Gemońskimi”.
Z powodu skrytej natury, ponuractwa i szpecącej choroby skóry, na którą zapadł w późnym wieku, Tyberiusz nie mógł i nawet się nie starał zdobyć sympatii ludzi. Ale wszelka życzliwość, jaką mogli jeszcze odczuwać wobec swojego cesarza poddani, zniknęła ostatecznie wskutek prześladowań, jakie spadły z woli Tyberiusza na Agrypinę, wnuczkę Augusta, i jej rodzinę. Agrypina miała być zamieszana tak jak jej dwaj synowie – Neron i Druzus – w spisek przeciw Tyberiuszowi. Cała trójka została uwięziona i zmarła w strasznych okolicznościach. I tego uczynku zwykli Rzymianie nie wybaczyli Tyberiuszowi. Na dodatek spisek ten był, jak się okazało, wymysłem Sejana, ambitnego dowódcy pretorianów Tyberiusza. Zresztą Agrypina nie była jedyną ofiarą kłamstw Sejana. Tyberiusz zmarł w 37 roku w wieku siedemdziesięciu siedmiu lat. Panował dwadzieścia trzy lata. Rzym był już spragniony nowej krwi.
Ta nowa krew pojawiła się pod postacią jedynego pozostałego przy życiu syna Agrypiny, Gajusza. W 37 roku miał tylko dwadzieścia pięć lat i brakowało mu przygotowania do roli cesarza, ale brak doświadczenia nadrabiał wysokim urodzeniem zarówno ze strony swej matki Agrypiny, jak i ojca, Germanika, wojennego bohatera (i bratanka Tyberiusza), który zmarł w bardzo tajemniczych okolicznościach za panowania Tyberiusza.
Według Tacyta Agrypina była kobietą o nieposzlakowanej moralności, natomiast o Germaniku Swetoniusz wyraził się tak: “Niewątpliwie posiadał Germanik wszelkie zalety duchowe oraz fizyczne w takim stopniu, w jakim tego nikomu nie udało się osiągnąć: piękność i niezwykłą odwagę bojową, wybitne uzdolnienia w zakresie wymowy i nauki w obydwu językach: greckim i łacińskim, szczególną dobroć, niebywałą i owocną żarliwość w jednaniu sobie ludzkiego uznania i zdobywania miłości”. Na tym idealnym portrecie pojawia się tylko jedna drobna skaza: “Jedynym brakiem jego urody była szczupłość łydek”. To pocieszające dla większości z nas, też niedoskonale pięknych.
W starożytnych źródłach nowy cesarz występuje zawsze jako Gajusz, ale dziś znamy go pod imieniem Kaligula. Przydomek ten nadały mu legiony reńskie, którymi dowodził jego ojciec w czasach, gdy przyszły cesarz był jeszcze dzieckiem. Legioniści traktowali małego Gajusza jak maskotkę i zrobili dla niego malutkie wojskowe sandały, zwane caligae, więc przydomek władcy można tłumaczyć jako “bucik”. I choć Gajusz nigdy nie używał imienia Kaligula, wziął wszystkich pod but – o czym świadczą okrucieństwa i zbrodnie, jakie później popełnił.
Nowy cesarz miał zatem dobre pochodzenie – a właściwie najlepsze, bo wywodził się od samego Augusta. Przyszedł po cesarzu, który utracił lojalność senatu i miłość ludu, a którego rządy upłynęły pod znakiem procesów o zdradę i egzekucji. W tej sytuacji mogło być tylko lepiej – i przez jakiś czas rzeczywiście było. “Uzyskawszy tron, spełnił najgorętsze życzenia narodu rzymskiego lub, powiem raczej, całego rodu ludzkiego, jako władca szczególnie upragniony przez większość mieszkańców prowincyj i żołnierzy, gdyż znali go przeważnie jeszcze jako niemowlę. Również pragnęła go cała ludność stolicy, mając jeszcze w pamięci jego ojca, Germanika, i przejęta współczuciem dla tego prawie wygasłego rodu” – tak to widział biograf cesarzy Swetoniusz. Tymczasem gdy Kaligula towarzyszył ciału Tyberiusza w drodze do Rzymu, nowego cesarza witały “tłumy pełne radości, nadając mu różne przydomki pomyślność wróżące, między innymi nazywając go: swą »gwiazdą«, »chłopaczkiem«, »pieszczotką«, »wychowankiem«”. Ponury Tyberiusz nigdy nie prowokował do tak czułych określeń.
Jedną z pierwszych decyzji Kaliguli jako cesarza było sprowadzenie prochów jego zamęczonej matki i braci i oddanie im czci należnej rodzinie Augusta. “Następnie ustanowił (…) państwowe coroczne ofiary żałobne za nich. Ponadto ku czci matki igrzyska cyrkowe. Ofiarował rydwan, aby jej posąg na nim umieszczony obwożono w uroczystej procesji. Ku pamięci ojca miesiąc wrzesień nazwał Germanikiem. Z kolei swej babce, Antonii, jednorazową uchwałą senatu przyznał wszystkie zaszczyty, jakie kiedykolwiek otrzymała Liwia Augusta”.
Z jego najbliższej rodziny czystki Sejana przeżyły jedynie siostry – Julia Liwilla, Julia Druzylla i Agrypina Młodsza. Ich imiona włączył do wszystkich przysiąg: “Sprawił, że odtąd we wszystkich przysięgach dodawano takie słowa, dotyczące jego sióstr: »Będę kochał Gajusa i zaraz po nim siostry jego nie mniej od siebie i moich dzieci«; a także w sprawozdaniach konsulów: »Oby to było dobre i pomyślne dla G. Cezara i jego sióstr«”. Pojawił się też na monetach z wyobrażeniami Securitas, Konkordii i Fortuny – bogiń bezpieczeństwa, zgody i powodzenia – bo tego właśnie chciał Kaligula dla Rzymu jako cesarz – i szybko wziął się do roboty, idąc za przykładem swego wielkiego pradziadka Augusta.
Swetoniusz pozostawił nam całkiem długą listę chwalebnych dokonań nowego cesarza. Wymienił przedsięwzięcia mające utrzymać dobre nastroje wśród patrycjuszy: ci, którzy byli niesprawiedliwie wygnani przez Tyberiusza, mogli wrócić do Rzymu, urzędnikom znów wolno było podejmować decyzje bez konieczności odwoływania się do cesarza, a kreśląc grubą kreskę pomiędzy jego rządami i panowaniem poprzednika, “odmówił posłuchu zeznaniom donosicieli”. Patrycjusze odetchnęli zapewne z ulgą – złe czasy naprawdę przeminęły.
Jak zanotował Swetoniusz, Kaligula zdobył sobie lud, jeszcze zanim dotarł z Capri do Rzymu, po prostu dlatego, że nie był Tyberiuszem, za to był synem Germanika i Agrypiny, choć żadne z nich nie miało na niego wpływu. I chociaż stał się obiektem nagłego uwielbienia, nadal starał się zadowalać poddanych. Czynił to poprzez organizowanie naprawdę imponujących igrzysk, trwających nawet od wczesnego ranka do późnego wieczora. “Urządzał często przedstawienia sceniczne, i to różnorodne, oraz nawet nocne, oświetliwszy całą stolicę” – pisał Swetoniusz dość ogólnikowo może dlatego, że Kaligula wyprawiał tak wiele igrzysk, że trudno je było wszystkie odnotować, a może po prostu nie interesował go zbytnio ten rodzaj rozrywki.
Pomiędzy wyścigi rydwanów Kaligula wprowadził nowy sport – szczucie panter. Dla naszych uszu brzmi to strasznie, ale Rzymianom się podobało. A jeśli dla kogoś było zabawy jeszcze za mało, “chcąc pomnożyć na wieczne czasy ilość uciech ludowych, dorzucił jeden dzień do Saturnaliów i nazwał go dniem Młodości”. Gdyby wszyscy nasi obecni politycy tak się przejmowali “uciechami ludowymi” swoich obywateli!
Innym przynoszącym popularność posunięciem było wygnanie “miłośników, zwanych spintrie, którzy swe ciało wydali na łup potwornej rozpusty”. Ale największą chyba sympatię wśród zwykłych mieszkańców Rzymu zyskał tym, że – jak pisze Swetoniusz – “dwukrotnie kazał rozdać ludowi zapomogę po trzysta sesterców”. Historyk Kasjusz Dion podaje nieco inne liczby: “Wypłacił ludowi ponad czterdzieści pięć milionów (…) i dodatkowo dwieście czterdzieści sesterców na głowę tym, którzy nie otrzymali ich przy okazji otrzymania przez niego toga virilis, razem z odsetkami wynoszącymi sześćdziesiąt sesterców”. Niezależnie od tych rozbieżności faktem jest, że Kaligula był niezwykle hojny, i to nie tylko dla ludu, bo nie zapomniał też w tym rozdawnictwie o swojej gwardii pretoriańskiej – każdy z żołnierzy dostał po tysiąc sesterców. Wszyscy zatem byli zadowoleni – senat, lud, pretorianie.
Nowy cesarz podążał krok w krok za przykładem Augusta, co objęło również przedsięwzięcia budowlane: “Wykończył budowle zaczęte za Tyberiusza: świątynię Augusta i teatr Pompejusza. Zaczął budowy: wodociągu w okolicy Tybur i amfiteatru niedaleko Septów”. Wszystko zatem układało się znakomicie, czyż nie? Cesarz pozyskał sobie wszystkie grupy, które powinien. Był ogromnie popularny dzięki swej szczodrobliwości, wyrażającej się zarówno w pieniądzach, jak i wspaniałych igrzyskach. Ułaskawił niesłusznie skazanych i ukarał jakichś bliżej nieokreślonych zboczeńców. Odciął się od ciemnych dni panowania Tyberiusza i wpuścił do imperium światło.
I nagle Swetoniusz wylewa nam na głowę wiadro zimnej wody jednym zwięzłym zdaniem: “odtąd muszę [o nim] mówić jako o potworze”.
Tak narodził się potwór Rzymu
Trudno się zdecydować, od czego zacząć opisywanie panowania tego potwora, bo tyle już na ten temat powiedziano. Historia Kaliguli jako dobrego cesarza wypełnia u Swetoniusza osiem akapitów, Kaliguli potwora – trzydzieści osiem. I to nie byle jakich.
Wielka nadzieja Rzymian, maskotka żołnierzy, naśladowca stylu rządzenia Augusta, kochany przez lud, szanowany przez senat – ten Kaligula władał Rzymem przez jakieś dwa lata. Potem stery państwa przejęło zupełnie inne stworzenie, całkiem niepodobne do młodzieńca, który przywdział cesarską purpurę.
Zagłębimy się w historię potwora, korzystając z pomocy naszego dobrego znajomego Swetoniusza po pierwsze dlatego, że daje on jedną z najpełniejszych relacji o rządach Kaliguli, jakimi dziś dysponujemy, a po drugie – jego dzieło jest bardzo zajmujące i zadowoli każdego, kto chce się dowiedzieć, do jakich wybryków posuwał się ten zwariowany cesarz. Jest jeszcze jedna przyczyna, dla której postanowiłam oprzeć się na Swetoniuszu bardziej niż na innych źródłach. Kwestię tę jednak rozpatrzymy później, gdy zadamy sobie pytanie: jak bardzo powinniśmy wierzyć naszym źródłom? Na razie dajmy się wciągnąć anegdotom Swetoniusza, poznając wszystkie te skandaliczne, zdeprawowane, perwersyjne i sadystyczne szczegóły dotyczące panowania potwora.
Początkowo Kaligula, wielka nadzieja Rzymu, jak Swetoniusz uczciwie przyznaje, wiernie podążał za wzorem Augusta, czyniąc to, co cesarz czynić powinien – organizując igrzyska, wznosząc budowle i okazując hojność wobec każdego. Ale władca z dalszych trzydziestu ośmiu akapitów w niczym go już nie przypomina. Nie bawi się jak August w udawanie, że nie ma żadnej władzy, mając w istocie władzę absolutną. Kaligula nie zamierza być powściągliwy: “(…) omal nie włożył natychmiast diademu królewskiego oraz nie zmienił formy pryncypatu na ustrój królewski”. Nie ogłosił się wprost królem, ale nie miał zamiaru udawać, że nim nie jest, ani stosować się do starych reguł: “W zakresie stroju, obuwia i w ogóle wyglądu zewnętrznego nie stosował się nigdy ani do obyczaju ojczystego, ani obywatelskiego, ani męskiego, ani wreszcie przyjętego w ogóle wśród ludzi”.
Lecz Kaligula posuwał się dalej: nie tylko odmawiał udawania, że nie ma żadnej władzy, ale wręcz badał jej granice, by zobaczyć dokładnie, na co mu pozwala. Widzimy to wyraźnie w historii podanej przez Swetoniusza, a dotyczącej uczt Kaliguli, na których cesarz wykazywał wyraźne zainteresowanie żonami senatorów: “Gdy przechodziły obok jego stóp, starannie i rozważnie im się przyglądał obyczajem handlarzy niewolników, nieraz ręką podnosząc którejś głowę, jeżeli schylała ją ze wstydu. Następnie, ilekroć miał ochotę, opuszczał salę jadalną, uprowadzając na stronę tę, która mu się najbardziej podobała. Wkrótce wracał ze świeżymi jeszcze śladami rozpusty i bądź to jawnie chwalił, bądź ganił, wyliczając poszczególne zalety lub usterki cielesne i miłosne”.
Bezradni mężowie, obserwujący, jak Kaligula znika z ich żonami, nie protestowali. Bo co mogli zrobić? On był cesarzem, mógł ich wygnać, zabrać im cały majątek, skazać na śmierć. Ci mężczyźni wiedzieli dobrze, co stało się z ich przyjaciółmi za panowania Tyberiusza, więc nic dziwnego, że milczeli. A Kaligula już wiedział, że jako cesarz może uprawiać seks z każdym, kto mu się spodoba, i gdzie mu się spodoba – nie zważając na to, co o takim zachowaniu sądzą inni.
Warto zauważyć celowe okrucieństwo Kaliguli, bo będzie charakterystyczną cechą jego panowania. Cesarz nie tylko miał stosunki seksualne z żonami senatorów (bo mógł), ale wróciwszy potem do sali, opowiadał ich mężom ze szczegółami o tych aktach i wyliczał niedoskonałości partnerek, co było dodatkowym upokorzeniem.
To okrucieństwo, to bawienie się ludźmi, których powinien traktować jak najbliższych współpracowników, ujawnia się też w innej niezwykłej anegdocie: “Tańczył nieraz także nocą. Raz nawet wezwano trzech byłych konsulów na Palatyn o drugiej zmianie warty. Spodziewali się po tym wezwaniu wiele złego, nawet rzeczy najgorszych. Tymczasem Kaligula umieścił ich na estradzie i nagle wśród ogłuszającego hałasu fletni i rytmicznego przytupywania drewnianych sandałów orkiestrantów wyskoczył na scenę w płaszczu i w tunice do stóp, wykonał taniec przy wtórze śpiewu i znikł”.
Terror i okrucieństwo stanowiły dla Kaliguli część jego pracy, ale stosował je ze szczególnym zuchwalstwem – przyprawiając upokorzeniem. Był pewien ekwita, który głośno zaklinał się, że jest niewinny, gdy wydano go na pastwę dzikich zwierząt. Cesarz uratował go przed zwierzętami, kazał uciąć mu język i wrzucić z powrotem do klatki. Pewnego nadzorcę w koszarach gladiatorów bito łańcuchami ku uciesze cesarza. Podobno trwało to przez kilka dni, aż biedakowi rozbito głowę i postradał zmysły. Dopiero wtedy Kaligula kazał go dobić, ale nie z cesarskiego miłosierdzia, tylko dlatego, że smród zmaltretowanego człowieka go brzydził.
W innych sytuacjach przerażał szyderczym traktowaniem ludzi, których kazał stracić, i ocalałych członków ich rodzin: “Zmuszał rodziców, aby byli obecni przy śmierci synów. Po jednego z ojców, gdy wymawiał się złym stanem zdrowia, przysłał lektykę. Drugiego wprost z oględzin egzekucji zaprosił na ucztę do siebie i wszelkimi uprzejmościami pobudzał do wesołości i żartów”. To lubowanie się w śmierci było charakterystyczną cechą jego panowania. Zwykł otwarcie narzekać, że za jego rządów nie doszło do żadnych masowych katastrof (choć jego współcześni mogliby stwierdzić – gdyby się odważyli – że sam Kaligula był jedną wielką katastrofą), i tęsknił za taką straszną wojenną klęską jak masakra trzech legionów Kwintyliusza Varusa w Germanii za panowania Augusta. Ale mogłyby to być też głód albo trzęsienie ziemi.
Kaligula miał podobno powiedzieć: “Niech mnie nienawidzą, byleby się mnie bali”. Innym razem zawołał ponoć: “Oby lud rzymski jeden miał tylko kark!” – bo wówczas mógłby jako cesarz ściąć wszystkich za jednym razem. Kaligula miał nad ludźmi władzę i używał jej, by się dobrze zabawić.
Wraz z ograniczeniem do minimum, jeśli nie do zera, ustawodawczej władzy senatu Kaligula zaczął wierzyć, że ma nadludzkie przymioty. “Odtąd zaczął sobie przypisywać majestat boski”. Zbudował świątynię poświęconą jego czci, gdzie stał jego posąg naturalnej wielkości ubrany w szaty noszone aktualnie przez cesarza. O mało nie wywołał wojny w Judei, żądając, by w świątyni jerozolimskiej stanął jego posąg, któremu miano oddawać hołd. Ubierał się nawet w sceniczne kostiumy jakiegoś boga czy którejś bogini, co musi zastanawiać, bo Kaligula był podobno tak owłosiony na całym ciele, że przezywano go kozłem.
Fragment książki “Najgorsi cesarze starożytnego Rzymu” L.J. Trafford wydanej przez Prószyński i S-ka. Tytuł, lead i skróty od redakcji “Newsweeka”. Książkę można kupić tutaj.