Demokratyczne gangi
Zdaniem policji w początkach lat 30. zawodowym sutenerstwem w stolicy zajmowało 320 osób. Podkomisarz Stanisława Paleolog — kierowniczka VI brygady Urzędu Śledczego (tzw. sanitarno-obyczajowej) — przekonywała, że należałoby do tej liczby doliczyć jeszcze co najmniej kolejne 200 osób podejrzewanych o ten proceder. Stołeczni sutenerzy na pierwszy rzut oka, jak niewiele innych grup przestępczych, tworzyli wyjątkowo egalitarne środowisko. Blisko połowa z nich była kobietami. O “demokratycznym” charakterze tej grupy przekonują również proporcje wyznaniowe. Prawie 40 proc. stanowić miały w niej osoby deklarujące judaizm. Niestety, nie dysponujemy danymi o narodowości organizatorów stołecznego rynku usług seksualnych. Pojedyncze przypadki ochrzczonych Żydów (np. Jan Sandomirski, Zdzisław Gradus) mogą sugerować, że sutenerów narodowości żydowskiej było w tym środowisku nieco więcej. W Lublinie — jak przekonuje badacz tego zjawiska, historyk Adam Kopciowski — na przełomie lat 20. i 30. w liczącej co najmniej 26 osób grupie, ich udział przekraczał 80 proc. Przy czym tuż przed wybuchem II wojny światowej proporcje wyznaniowe wśród lubelskich alfonsów uległy wyraźnemu wyrównaniu.
Czy podobny fenomen obserwujemy w przypadku innych środowisk przestępczych? Ponownie odwołajmy się do ustaleń warszawskich śledczych. Ich zdaniem o wyraźnej nadreprezentacji Żydów możemy mówić jeszcze tylko w przypadku złodziei kieszonkowych, organizatorów nielegalnych gier hazardowych oraz wśród paserów, gdzie Żydzi mieli stanowić prawie trzy czwarte całej grupy.
Warszawa pozostawała jednak miastem szczególnym. Po pierwsze, była metropolią, w której żydowska społeczność stanowiła co najmniej jedną trzecią jej mieszkańców. Po drugie, w odróżnieniu od innych ośrodków miejskich, naturalnie poza Łodzią, wśród liczącej ponad 350 tys. osób społeczności funkcjonowała liczna grupa zlaicyzowanych, nierzadko zatrudnionych w przemyśle Żydów. O ich obecności świadczy m.in. duża popularność organizacji i partii socjalistycznych, to z jej szeregów najczęściej pochodzili żydowscy przestępcy. Stąd zasadne wydaje się pytanie, czy podobne jak w stolicy zjawiska obserwujemy w skali całego kraju.
Piekło białych niewolnic
W miejscowościach, w których dominowały środowiska ortodoksyjne, liczba poważnych przestępstw popełnianych przez Żydów wyraźnie malała. W międzywojennej Polsce Żydzi wyjątkowo rzadko stawali tam przed obliczem sądu jako oskarżeni o dokonanie kradzieży. Oczywiście statystyki te rosły w dużych ośrodkach miejskich. W zasadzie tylko wyjątkowo oskarżani byli o dokonywanie zabójstw czy morderstw. Niezmiennie w 20-leciu międzywojennym wielu Żydów — co w gruncie rzeczy stanowiło wypadkową struktury zawodowej i ekonomicznej — karanych było za oszustwa, lichwę, przekupstwo czy paserstwo. Podobnie jak przedstawiciele innych narodowości zamieszkujących międzywojenną Polskę, stanowili też liczną grupę wśród karanych za unikanie służby wojskowej. W końcu w skali całego kraju w latach 20. stanowili aż jedną czwartą wśród skazanych za sutenerstwo. Dekadę później jednak już tylko co dziesiąty sutener był Żydem. Rynek usług seksualnych z roku na rok przechodził w ręce polskiej konkurencji.
Większość popełnianych przez Żydów wykroczeń trudno więc uznać za szczególnie spektakularne. Przestępcami najczęściej stawali się biedni kupcy żydowscy, którzy za pomocą łapówek lub drobnych oszustw starali się przetrwać w coraz trudniejszych warunkach modernizującego się państwa. W morzu tej przeciętności, na którą składały się kupno kradzionych staroci lub łapówki dla wojskowych lekarzy, sutenerstwo, z całą jego otoczką, którą tworzyły między innymi legendarne opowieści o handlarzach żywym towarem czy piekle białych niewolnic, musiało budzić zrozumiałą sensację.
Siedliska prostytucji
Wróćmy do Warszawy, która stanowiła największy ośrodek usług seksualnych w międzywojennej Polsce. Od 1916 r., kiedy niemieckie władze okupacyjne wprowadziły obowiązek rejestrowania pracownic seksualnych, do września 1939 r., na liście kobiet legalnie trudniących się prostytucją, znalazło się ponad 6 tys. nazwisk. Uprawianie nierządu w II Rzeczypospolitej było zajęciem legalnym. Kobieta chcąca uzyskać status rejestrowanej prostytutki, powinna była to zgłosić lokalnemu urzędowi sanitarno-obyczajowemu, który wydawał książeczki kontroli zdrowia (od koloru okładki zwane “czarnymi”), gdzie wpisywano wyniki dokonywanych regularnie badań. W Warszawie przeprowadzano je za darmo w siedzibie Urzędu Sanitarno-Obyczajowego przy ul. Daniłowiczowskiej. Wiele pracownic seksualnych starało się jednak unikać badań, których ewentualny pozytywny wynik wykluczał je z rynku na dłuższy czas. Nie znamy jednak liczby prostytutek pracujących nielegalnie. Szacunki wskazują, że mogło być ich nawet więcej niż rejestrowanych.
W tym międzyetnicznym środowisku zdecydowanie dominowały Polki. Żydówki stanowiły prawdopodobnie około jednej trzeciej grupy. Centrum stołecznej prostytucji mieściło się w okolicach Dworca Głównego (mieszczącego się u zbiegu ul. Marszałkowskiej i Alei Jerozolimskich), gdzie głównie wieczorami i w nocy stołeczne pracownice seksualne, zarówno Polki, jak i Żydówki, oczekiwały na klientów. Tych prowadzono do mieszczących się w okolicznych uliczkach domów publicznych, które choć systematycznie likwidowane przez stołeczną policję, nieustannie się odradzały.
Umowny podział na lupanary lepszej i gorszej jakości przebiegał wzdłuż Alei Jerozolimskich. W dzielnicach mieszczących się na południe od nich nierzadko trafić można było do luksusowych, wielopokojowych lokali, w których klienci umawiali się przez telefon. Im dalej zaś na północ od alei, tym częściej spotkanie odbywało się w obskurnych, wynajmowanych na godziny pokojach. W Warszawie funkcjonowało jeszcze jedno, jak wówczas pisano, “siedlisko” prostytucji. Było to stołeczne Stare Miasto. Tam jednak, inaczej niż wokół dworca, pracowały niemal wyłącznie polskie prostytutki, a prym wiedli sutenerzy Polacy.
Opiekunki bajzli
W zatłoczonym, chaotycznym i hałaśliwym tyglu, który stanowił centrum ówczesnej Warszawy, rzadko jednak natknęlibyśmy się na żydowskich organizatorów rynku płatnego seksu. Zdecydowana większość z nich trzymała się na uboczu, a kontakt z pracującymi dla nich kobietami, utrzymywała poprzez swoje kochanki, najczęściej aktywne prostytutki, które nadzorowały pracę pozostałych dziewcząt. Pomagały im w tym starsze kobiety, w środowisku nazywane “maciorami” lub “opiekunkami bajzli”, z reguły byłe prostytutki, które o ile nie założyły własnego biznesu, pełniły w domach publicznych rolę kucharek, praczek, nadzorczyń i pośredniczek. To najczęściej do nich trafiały zarobione przez prostytutki pieniądze, przekazywane później kochance sutenera lub bezpośrednio jemu samemu. W lokalach należących do Joska Chliwnera “opiekunki” wydawały prostytutkom, które deponowały u nich pieniądze, blaszki oznaczające liczbę przyjętych klientów.
Polscy sutenerzy, wśród których wielu było jednocześnie drobnymi złodziejami, stosowali znacznie prymitywniejsze metody. To zajęcie bowiem stanowiło dla nich najczęściej tylko sposób na dorobienie pieniędzy, kiedy np. nie mogli kraść. Z reguły “opiekowali” się jedną kobietą, nad którą nadzór sprawowali osobiście, obserwując ją bezpośrednio na ulicy. Częściej też niż Żydzi, o czym w swoich badaniach wspomina Adam Kopciowski, stosowali przemoc wobec swoich podopiecznych.
Jak wynika jednak z zeznań kobiet, których sutenerem był Jankiel Krybus vel Trybus, również żydowskim stręczycielom nieobca była przemoc. Nasz bohater po raz pierwszy został skazany za sutenerstwo w styczniu 1932 r. Usłyszał wówczas wyrok czterech lat więzienia. Oskarżono go o prowadzenie ośmiu domów publicznych, w tym aż trzech na ulicy Pańskiej, która wówczas była szczególnym miejscem na mapie lokalnego rynku usług seksualnych. Do 1939 r. doliczyć możemy się co najmniej 30 działających przy niej domów publicznych. Zdecydowana większość z nich należała do żydowskich sutenerów. Sam Krybus vel Trybus mieszkał jednak przy ulicy Miłej, a więc niemal w samym centrum Dzielnicy Północnej, jednego z największych skupisk ludności żydowskiej ówczesnej Warszawy. Podobną jak “król sutenerów” strategię stosowała pozostała część żydowskich alfonsów.
200 zł za kobietę
Kluczem do sukcesu w tym specyficznym biznesie, obok przemocy, pozostawały stały dopływ kolejnych kobiet, zastępujących np. chore wenerycznie koleżanki, oraz umiejętność funkcjonowania w dalece niesprzyjających warunkach. Tajemnicę poliszynela stanowiły co najmniej poprawne intensywne relacje sutenerów nie tylko z policjantami patrolującymi warszawskie ulic, ale także z dozorcami domów czy portierami w hotelach, w których działały domy publiczne. Wszyscy oni, w zamian za odpowiednio wysokie i regularnie wypłacane sumy, przekazywany alkohol lub fundowane obiady, starali się patrzeć przez palce na krążące po ulicach kobiety lub przymykali oko na dziejącą się w bramach kamienic przemoc. Przy czym przemoc wobec prostytutek rzadko budziła społeczny sprzeciw. W nadsyłanych do Urzędu Śledczego donosach niejednokrotnie możemy przeczytać o sutenerach witających się z mijanymi policjantami lub spożywających z nimi wspólne posiłki. Dzięki dobrym relacjom z policją można było zorganizować np. aktualną książeczkę, do której legalne prostytutki wpisywane miały wyniki przeprowadzanych dwa razy w tygodniu badań. Sutenerzy Żydzi, inaczej niż ich polscy konkurenci, starali się dbać przynajmniej o pozory legalności. Wielu z nich konsekwentnie namawiało pracujące dla nich prostytutki o legalizację swojej działalności.
Rolą sutenera, poza roztoczeniem nad nimi ochronnego parasola, było zorganizowanie lokalu, posiłków, środków higienicznych, prezerwatyw czy bielizny. Przy czym to kobiety płaciły za wszystko (np. składały się na łapówki), a bieliznę kupowały na raty. W niektórych przypadkach żydowscy sutenerzy opłacali leczenie chorych wenerycznie prostytutek. Przede wszystkim jednak zajmowali się werbowaniem kolejnych dziewcząt, które mogli umieszczać w swoich lokalach.
Część kobiet przekonywał bodziec finansowy, nierzadko jednak sutenerzy uciekali się do oszustw. Najczęściej były to obietnice ślubu lub pomoc w załatwieniu pracy. W ostateczności zmuszano je do tego groźbami lub biciem. Żydowscy sutenerzy, inaczej niż ich polscy konkurenci, działając na znacznie większą skalę, często wymieniali się między sobą kobietami lub je kupowali. Handlowano nimi zarówno w samej Warszawie (w latach 30. cena oscylowała w okolicach 200 zł za kobietę), jak i w ramach współpracy między środowiskami sutenerskimi w innych miastach. Z Łodzi do stolicy kobiety sprowadzali m.in. Icek Engel Ber czy Dawid Zamczyk, a z Lublina — Josek Chliwner, pochodząca z Chełma Chana Lejzerowicz czy Ruchla Opal. Wyjazd z Warszawy do Wilna organizowała prostytutkom Salomea Minc. W końcu, ze względu na dużą konkurencję, żydowskim sutenerom z Warszawy zdarzało się toczyć między sobą drobne lokalne wojny, zarówno o kobiety, jak i o strefy wpływów.
Solidarność sutenerów
Wspólniczką Krybusa vel Trybusa miała być Bajla Mariem Guteswilen, która w imieniu sutenera nadzorowała działalność należących do niego lokali. Jej pierwszym mężem był zamordowany w początkach 1930 r. Abram. Choć zginął w efekcie kłótni, która wybuchła na tle sporów między żydowskimi tragarzami, to miejsce jego zabójstwa — Pańska 82 — oraz fama “króla sutenerów i złodziei”, może sugerować także inne tło jego tragicznej śmierci. Tym bardziej, że Bajla w niedługim czasie została żoną Henocha Witkowskiego, który przejął w ten sposób należące do niej lupanary.
Jednym ze świadków śmierci Guteswilena był Idel Graff. To on miał zaaranżować spotkanie między Abramem a sprawcą jego śmierci Boruchem Szwarcnablem. W połowie lat 30. Graff prawdopodobnie działał jako samozwańczy policyjny informator. W swoich donosach pisał o istnieniu dwóch zwalczających się grup sutenerskich, z których pierwsza miała mieć swoją centralę przy ul. Gęsiej 61, a druga przy ul. Krochmalnej. Granicą miała być ulica Leszno, która dzieliła Dzielnicę Północną na dwie strefy wpływów. Doniesieniom tym zaprzeczała jednak policja, która w odpowiedzi na rewelacje Graffa, zapewniała, że żydowscy sutenerzy “trzymają względem siebie głęboką solidarność”. Świadectwem tego pozostawać miały trwające całe noce, suto zakrapiane, spotkania w mieszczącej się na rogu ulic Twardej i Ciepłej restauracji braci Studnia. Wyniki badań dla międzywojennego Lublina również wskazują na obecność głębokiej lojalności wśród żydowskich sutenerów. Oczywiście nawet najgłębsza solidarność nie wykluczała sytuacji, kiedy byli kompani stawali się zaciekłymi wrogami. Na doniesienia o bójkach nożowych, bo taką formę najczęściej przyjmowały spory między sutenerami, natykamy się relatywnie rzadko. Być może część z niewyjaśnionych przypadków śmierci prostytutek mogła być konsekwencją potencjalnych sporów. Ówczesna prasa dość często sugerowała taką możliwość.
Niewiele elementów, poza rzekomą solidarnością, wskazuje na to, by warszawscy Żydzi tworzyli strukturę na wzór mafijny, tak jak było to w przypadku wileńskiej Bruderferajn, łódzkiej Ezras Achim czy lubelskiej Kojech Gejers. Sutenerzy nie byli zainteresowani innymi sferami nielegalnej działalności. Nie zajmowali się wymuszaniem haraczy ani przemytem. Ich działalność to raczej forma nieustannych negocjacji, zarówno we własnym gronie, jak i z pozostałymi aktorami życia społecznego, z którymi należało, w miarę możliwości bez większego rozgłosu, mieć poprawne relacje. Wewnętrzne konflikty rozwiązywano w ramach dintojry (sądów przestępczych), z której wynikami z reguły wszyscy się zgadzali.
Po wybuchu wojny część żydowskich sutenerów znalazła się poza Warszawą. Na ślady Icka Ber Engla i jego rodziny trafiamy w 1941 r. w Radomiu. Inni prawdopodobnie nadal zajmowali się sutenerstwem. W marcu 1941 r. Chana Zancberg oskarżyła o stręczenie Majlocha Ankiera, który miał prowadzić dom publiczny przy ul. Prostej 18. Ostatnia wiadomość o Krybusie vel Trybusie pochodzi również z 1941 r., kiedy warszawski Sąd Okręgowy skazał go na dwa tygodnie aresztu za “bezprawną zmianę stanu cywilnego”. Utrzymywać miał się wówczas z szewstwa, a mieszkać na ulicy Miłej. Losów zdecydowanej większości żydowskich sutenerów po wrześniu 1939 r. prawdopodobnie nigdy nie ustalimy. Po 1945 r. rynek usług seksualnych w powojennej Polsce znajdował się już niemal wyłącznie w polskich rękach.
dr hab. Mateusz Rodak — historyk, zajmuje się szeroko rozumianą problematyką marginesu społecznego pierwszej połowy XX w. Autor książek “Pospolitacy, cuwaksi, powrotowcy. Osadzenie w więzieniu karnym Warszawa-Mokotów (1918-1939)” (2017) oraz “Kasiarze w Drugiej Rzeczypospolitej” (2022).