Analiza Brocka została odnotowana w Rosji. Cytowano ją w kilku publikacjach, gdyż była jednym z lepszych merytorycznie – o ile nie najlepszym – opracowań na temat finansów miast zamkniętych. Jednak od kiedy Putin objął rządy, jego służby niemal automatycznie uznawały za agenturę praktycznie każdego cudzoziemca, który zainteresował się ZATO o ostrym reżimie i pochylił się nad dokumentacją. Nietrudno zgadnąć, że rosyjski prezydent nie planował nadstawiać uszu na porady domniemanego amerykańskiego szpiega. A już na pewno nie w kwestii otwierania sekretnych lokalizacji.
Putin dopieszczał ZATO
Od początku kariery politycznej Putin budował dobre relacje z ZATO. Wiedział, czego oczekują. Chciały być rozpieszczane, mieć pieniądze i prestiż, czyli otrzymać to, co dawały im władze ZSRR. Każdy człowiek obiecujący nową złotą erę zostałby przez nie przyjęty jak długo wyczekiwany zbawca.
Tu należy odnotować, że poglądy polityczne mieszkańców miast zamkniętych były i są chwiejne, często odstające od reszty kraju. Trudno znaleźć do nich klucz, jeszcze trudniej je przewidzieć.
Po raz pierwszy zaskoczyły podczas wyborów parlamentarnych w 1995 roku, kiedy w miastach zamkniętych gremialnie żądano dawnego ustroju, powrotu do ZSRR ze wszystkimi jego aspektami. Najbliżej tak sformułowanych oczekiwań wydawała się Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej, ale zagłosowało na nią zaledwie trzynaście procent mieszkańców ZATO. KPFR była wówczas liderką i zdobyła 157 mandatów w Dumie. Najgorsze wyniki odnotowała w miastach zamkniętych, co było dla polityków ogromną niespodzianką.
W latach dziewięćdziesiątych opozycyjna partia Jabłoko cieszyła się wyższym poparciem w ZATO niż średnio w reszcie kraju, co najprawdopodobniej wynikało z faktu, że miasta zamknięte wyjątkowo nie znosiły Jelcyna, którego Jabłoko krytykowało. Wszelkie pretensje padały na podatny grunt. To Jelcyn odtajnił lokalizacje i to jego obwiniano o związane z tym nieszczęścia oraz kryzys.
W marcu 2000 roku, dwa miesiące przed wyborami prezydenckimi, Snieżynsk odwiedził Putin. Pod gmachem instytutu atomowego powitano go oklaskami i wiwatami. Tłum krzyczał: “Liczymy na pana!”. Mieszkańcy otoczyli plac, a Putin złamał zasady bezpieczeństwa i podszedł do zgromadzonych. Na archiwalnym nagraniu widać, jak ściska ręce roześmianym ludziom, kobieta życzy mu zdrowia i wszystkiego dobrego. Dla mieszkańców Snieżynska był nadzieją na pomyślne jutro. Wszystko wydawało się lepsze od przeraźliwej biedy lat dziewięćdziesiątych, braku pensji przez miesiące i dyrektora zakładu strzelającego sobie w głowę z rozpaczy.
W trakcie wizyty w Snieżynsku Putin wziął udział w spotkaniu poświęconym energii atomowej, zapowiedział wsparcie. Za priorytet uznał bezpieczeństwo i nowe technologie. Właśnie tego oczekiwano.
Tragedia okrętu Kursk i narodziny nowego ZATO
Początek jego prezydentury naznaczyła tragedia okrętu podwodnego z napędem jądrowym K141 Kursk. Zatonął podczas manewrów morskich w wyniku wybuchu w lukach torpedowych w sierpniu 2000 roku. Zginęła cała załoga, 118 marynarzy. W swój ostatni rejs okręt wyruszył z bazy Floty Północnej o nazwie Widiajewo, gdzie mieszkali marynarze. Wielu pochodziło z rodzin o tradycjach wojskowych, jak choćby kapitan II rangi Siergiej Dudko, pierworodny syn dowódcy garnizonu.
Putin przyjechał do Widiajewa 22 sierpnia, aby porozmawiać z rodzinami ofiar. Rosyjscy dziennikarze pisali: “Podczas spotkania nikt nie mógł używać dyktafonu. Wojskowych i funkcjonariuszy FSB irytowało nawet robienie notatek. Jedyna kamera telewizyjna znajdowała się na samej górze auli, przy projektorach, za szkłem”. Rozżaleni ludzie, którzy utracili bliskich w dramatycznych okolicznościach, nie panowali nad nerwami. Eksplozję przeżyło 23 marynarzy. Uwięzieni w ciemnościach czekali na pomoc i udusili się z braku tlenu. Wielu ich krewnych negatywnie oceniało akcję ratunkową, miało ogromny żal, którego nie kryło. Wykrzykiwali gorzkie pretensje, zadawali trudne pytania.
Krytyka akcji ratunkowej wynikała między innymi z faktu, że Rosja odrzuciła pomoc oferowaną przez inne kraje, wychodząc z założenia, że US Navy i Royal Navy pod pozorem udzielania wsparcia będą szpiegować wybrzeża Morza Barentsa. A było co szpiegować, gdyż w okolicy znajdowało się sporo ZATO Marynarki Wojennej. Im bardziej Moskwa wzbraniała się przed przyjęciem pomocy w ekstremalnej sytuacji, tym dziwniej to wyglądało.
Po tragedii Kurska baza Widiajewo wzbudziła duże zainteresowanie reporterów, również zagranicznych. Nieustannie dyskutowano o przebiegu akcji ratunkowej. Wszyscy dopytywali o wydobycie okrętu, o różne szczegóły, opinie krewnych, znajomych załogi, snuli domysły o przebiegu tragedii. Na jaw wyszły informacje stawiające Marynarkę Wojenną w złym świetle, na przykład, że Giennadij Laczin, dowódca Kurska, ledwo wiązał koniec z końcem, bo zarabiał mniej od maszynisty w petersburskim metrze. Okazało się, że niemiecka stacja telewizyjna RTL wbrew zakazowi utrwaliła dźwięk ze spotkania Putina z rodzinami ofiar i udostępniła nagranie rosyjskim dziennikarzom. Mimo szumów i nie najlepszej jakości udało się spisać przebieg rozmów, który opublikował “Kommiersant”.
Rosyjskie władze miały dosyć nie tylko przykrego tematu, ale również cudzoziemców kręcących się z kamerami i nowoczesną elektroniką po obwodzie murmańskim. Za żelazną kurtyną z zasady nie uczono rosyjskiego, ale reporterzy z byłego NRD obowiązkowo mieli go w szkołach. Niektórzy posługiwali się nim płynnie, w razie potrzeby korzystali z wyjaśnień chętnych do pomocy Rosjan. Znajomość języka sprawiała, że byli w stanie relacjonować niemal wszystko. Wieści z niemieckich mediów podchwytywali dziennikarze anglojęzyczni, a za nimi reszta świata. Kilka osób doszło do wniosku, że skoro już dotarli do obwodu murmańskiego, mogą przy okazji dopytać o dawną katastrofę w zamkniętym Siewieromorsku i wybuch niemal połowy rakiet Floty Północnej. Kilka postanowiło napisać książki lub nakręcić dokumenty o tragedii Kurska. Zaczęły umawiać się na spotkania z rozżalonymi rodzinami marynarzy.
6 marca 2001 roku Putin podpisał dekret o treści: “Dla zapewnienia bezpieczeństwa funkcjonowania jednostek wojskowych i bazy okrętów Floty Północnej, zgodnie z propozycją Rządu Federacji Rosyjskiej, postanawiam: 1. Przekształcić miejscowość Widiajewo w obwodzie murmańskim w ZATO Widiajewo. 2. Zatwierdzić granice ZATO Widiajewo zgodnie z załącznikiem”.
To był koniec jeżdżenia do Widiajewa i pytania o Kursk. Żeby porozmawiać z rodzinami tragicznie zmarłej załogi, należało dostać przepustkę. To wymagało złożenia wniosku oraz podania celu wizyty w stosownej rubryce. Jakikolwiek powód zawierający słowo “Kursk” skutkował odmową i zapewne pomagał służbom w stworzeniu czarnej listy potencjalnie problematycznych person, na które warto mieć baczenie.
W późniejszych przekazach mediów posłusznych rządowi daje się zauważyć zawziętą awersję do używania nazwy Widiajewo, jak gdyby komunikacyjna inkwizycja umieściła ją w indeksie terminów zakazanych pod rygorem stosu. W naturalny sposób powinna padać w każdej relacji, ale tak się nie działo. Według rosyjskiej telewizji rejs Kurska rozpoczął się w porcie, na morskim brzegu, na początku trasy, a nawet w miejscu wypłynięcia. Jakby to była dzika głusza, która nie doczekała się odkrywcy ani nazwy.
Rosyjska opozycja nie miała wątpliwości, że ZATO Widiajewo powstało po to, żeby uciąć niechciane wizyty obcokrajowców w obwodzie murmańskim, odseparować rodziny ofiar Kurska i każdego, kto mógł skrytykować Marynarkę Wojenną lub władzę centralną. Status ZATO zadziałał jak wielka czarna płachta, którą przykryto kawałek kraju. Dokładnie w taki sam sposób, w jaki używali go Beria ze Stalinem. Tu nic nie ma. Tu nie patrzeć i się rozejść. W Widiajewie co roku odbywają się uroczystości upamiętniające marynarzy Kurska, jednak nie można wziąć w nich udziału bez przepustki.
Putin, PKB i bieda
Tragedia okrętu poruszyła społeczeństwo, ale wkrótce ludzi zajęły na powrót sprawy przyziemne, a zwłaszcza ekonomiczne. Kiedy opłakano marynarzy, odżyła paląca kwestia kryzysu. Pod rządami Putina PKB zaczął powoli rosnąć, a kraj małymi krokami wychodził z zapaści. Sprzyjały temu korzystne ceny ropy i gazu ziemnego. W powszechnym mniemaniu, mocno uproszczonym i niespecjalnie prawdziwym, to nowy prezydent zbawił Rosję po katastrofie ekonomicznej z czasów Jelcyna i uregulował światowy rynek węglowodorów z korzyścią dla ojczyzny.
Dotkliwy kryzys poprzedniej dekady zapisał się w świadomości społecznej Rosjan. Funkcjonuje jako straszak. Stąd pokutujące do dziś powiedzonka typu: “Nie popierasz Putina? A chcesz mieć z powrotem lata dziewięćdziesiąte?!”. Również Putin wspominał trudne czasy z nieskrywaną odrazą, wyraźnie się od nich odcinając. W filmie dokumentalnym poświęconym współczesnej historii Rosji wyznał: “Czasami musiałem dorabiać jako taksówkarz. Nieprzyjemnie o tym opowiadać, ale to się działo. Niestety”.
Jeśli porówna się dane statystyczne z przełomu wieków, można odnieść mylne wrażenie, że w pierwszej dekadzie rządów Putina w Rosji nagle się pogorszyło, a miliony ludzi pozostały bez kanalizacji, bieżącej wody, prądu, telefonu, ubezpieczenia, łazienki, pieniędzy na leki, jedzenia i tak dalej. Jakby rozpruł się worek z objawami nędzy, o której nikt wcześniej nie alarmował. W rzeczywistości wynagrodzenia i świadczenia społeczne wzrosły, a obywatelom żyło się lepiej.
Przyczyną niepokojących statystyk była zmiana metodologii działania Rosstatu, czyli Federalnej Służby Statystyki Państwowej. Zakres badań poszerzono, a w trakcie spisów powszechnych zaczęto pytać o pomijane dotychczas kwestie. To wyciągnęło na wierzch uprzednio chowaną biedę. Aleksandr Surinow, były szef Rosstatu, w wywiadzie dla “Nowej gaziety” powiedział: “Po raz pierwszy o warunki życia zapytaliśmy podczas spisu powszechnego w 2002 roku. Popatrzyłem na wyniki. Pomyślałem: co tu się dzieje? 27–28 proc. ludzi w kraju nie ma dostępu do kanalizacji”.
Ten sam mechanizm dotyczył wyludnienia wiosek, braku bieżącej wody, elektryczności i gazu – nikt wcześniej o to nie pytał. Niemałe zaskoczenie stanowił gaz. Intuicja może podpowiadać, że mieszkania obywateli państwa posiadającego największe potwierdzone złoża tego paliwa na świecie – i przodującego w dostawach na rynki zagraniczne – na pewno są podłączone do gazociągu. Otóż niekoniecznie. W tak wielkim kraju jak Rosja budowa infrastruktury na głębokiej prowincji bywa zbyt kosztowna, priorytetem zaś jest eksport, a nie dobrostan własnego społeczeństwa. Obecnie co czwarte gospodarstwo domowe nie ma dostępu do gazociągu. Na początku XXI wieku naliczono ich jeszcze więcej. Mało kogo z Moskwy to trapiło, gdyż w Moskwie był gaz.
Od początku prezydentury Putin koncentrował się na chronieniu ZATO. Pod jego rządami służby specjalne podjęły karkołomną próbę ponownego utajnienia tego, co odtajnił Jelcyn, między innymi poprzez przywrócenie radzieckiej kartografii i drukowanie map bez miast zamkniętych. Operacja nie zakończyła się powodzeniem. Na przeszkodzie stanęły satelity oraz internet. W 2004 roku w czasopiśmie “Geografia”, wydawanym przez Rosyjską Akademię Nauk, pisano: “Na ostatnio wydrukowanych mapach miasta zamknięte znów są nieobecne. Czy nie nadeszła pora, żeby przestać robić sekret z tego, o czym wie już cały świat? Aby się o tym przekonać, wystarczy obejrzeć dowolną szczegółową mapę naszego kraju wykonaną za granicą”.
Trudno odmówić słuszności autorowi tych słów. Sytuacja była kuriozalna, zwłaszcza że w 2005 roku uruchomiono pierwszą wersję Google Maps. Każdy mógł sprawdzić, gdzie leżą miasta zamknięte, nawet dzieci przed komputerem. Ale Rosjanie bez internetu, którzy pechowo kupili konspiracyjną mapę samochodową, nie znaleźli na niej ZATO. Próby przywrócenia do życia radzieckiej sztuki kartograficznej wkrótce zostały zaniechane, a kolejne wydania map samochodowych przestały różnić się od stanu faktycznego.
Na samym początku XXI wieku poparcie dla partii Jedna Rosja było w ZATO trochę niższe niż średnia w kraju. Zarazem miasta zamknięte szybko polubiły nowego prezydenta. Nastroje wynikały z ogólnej poprawy ekonomicznej, negatywnego postrzegania Jelcyna, zakończenia hiperinflacji. Putin obiecywał stabilność. Mówił, że docenia wagę miast zamkniętych, chciał je rozwijać. Takie podejście wydawało się obiecujące i kontrastowało z porzuceniem na pastwę losu, właściwym czasom transformacji. Ponadto już za prezydentury Putina zrealizowano niektóre projekty dofinansowywane lub w pełni finansowane przez USA (omówione w poprzednim rozdziale). Społeczeństwo nie dzieliło włosa na czworo i odebrało to jako dzieło prezydenta, któremu należą się zasłużone oklaski.
ZATO i wojskowa linia produkcyjna
Istotną rolę w poprawie sytuacji miast zamkniętych odegrała II wojna czeczeńska, która wiązała się z zamówieniami na broń i ożywieniem w wojskowych ZATO. Narracja o globalnym mocarstwie, nowej potędze atomowej i kosmicznej przypadła mieszkańcom do gustu. Z aprobatą kiwali głowami, a ich wynagrodzenia rosły. Nikt w armii ani w żadnym kombinacie zbrojeniowym nie chce u steru wodza, który obrał kierunek na rozbrojenie. Dlatego zaczęto mówić wprost, że Putin zbawi ZATO, wyciągnie je z marazmu, zakończy okres nieszczęść, za jaki uważano rządy Gorbaczowa i Jelcyna.
Choć łaska Kremla jeździ na wyjątkowo pstrym koniu, jedna kwestia pod rządami Putina pozostaje niezmienna. Dla kluczowych zakładów w ZATO zawsze znajdują się pieniądze, choćby reszta się paliła i waliła. Nawet w znaczeniu dosłownym, nie tylko metaforycznym. Oczywistą konsekwencję stanowi niezłomna lojalność. Jest to widoczne zwłaszcza w Sarowie. Relacja Putina z tym miastem wykracza poza zwykłą sympatię. Bliżej jej do fanatycznej, w pełni odwzajemnionej miłości.
W 2006 roku na okładce “Komsomolskiej prawdy” pojawiło się zdjęcie Putina opatrzone parafrazą cytatu: “W 2008 roku przejdę do opozycji i będę besztać władzę”. Wywiad, wraz w zawartym w nim oświadczeniem Putina o tym, że jest największym demokratą w kraju, do dziś pozostaje dostępny na stronie internetowej gazety. Można w nim wyczytać, co następuje:
– Czy już pan zdecydował, co będzie robił po 2008 roku?
– Założę partię opozycyjną! Będę siedzieć i besztać władzę za niesumienność, korupcję, złe podejście do ludzi.
– A jaka to będzie partia, lewica czy prawica?
– Wszystko jedno. Oby tylko besztać władzę.
Taki żarcik, który szczerze ubawił zwolenników prezydenta. Z Sarowa na Kreml wysłano kartkę pocztową o treści: “W takim razie będziemy głosować na opozycję, szanowny Władimirze Władimirowiczu”. W niektórych ZATO zaczęło być wręcz sielsko, ale w tle aż kipiało od kłopotów najprzeróżniejszej natury.
Fragment książki “ZATO. Miasta zamknięte w Związku Radzieckim i Rosji” Alice Lugen wydanej przez Wydawnictwo Czarne. Tytuł, lead i skróty od redakcji “Newsweeka”. Książkę można kupić tutaj.