Ale od diety za jakiś czas odeszliśmy. Rodzina mówiła, że wymyślamy dziecku chorobę, a pediatra zasugerowała, by zrobić próbę glutenową… O Jezu, na miesiąc wprowadziliśmy gluten. Kinga nie chciała już nic, ani bawić się, ani na spacer. Tylko leżała i patrzyła w sufit.
Kolejną próbę zrobiła sama, gdy skusiła się na ciasto.
— “Ratuj mnie mamo! Ratuj!”, tak się darła potwornie. Ból głowy i wymioty. A ja? Co mogłam? Mówię: wkładaj palce do buzi i wymiotuj dalej. W zeszłe wakacje poszła do McDonalda i kupiła sobie pierożki. Białe, myślała, że z mąki ryżowej. Zjadła, a potem taki ból, że w nocy ubrała się i biegiem na SOR. A my z mężem ją goniliśmy. Sześć zastrzyków. Po trzech dniach zrobiliśmy badania. Jelita zniszczone, a normy przekroczone o tysiące.
To jak jakby cały Szczecin miał celiakię
Wyobraźmy sobie, że cały Szczecin, szóste miasto w Polsce pod względem liczby ludności, ma celiakię. Profesor Piotr Dziechciarz z Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego liczbę celiaków porównuje właśnie do liczby szczecinian albo do warszawiaków z Żoliborza, Śródmieścia i Mokotowa. Prawdopodobnie 375 tysięcy osób w Polsce. To 1 na 100 Polaków. Dla porównania nowotwór piersi dotyka jedną na 1600 osób, jelita grubego jedną na 3700, mukowiscydoza — 2300.
Profesor Dziechciarz podczas posiedzenia zespołu parlamentarnego ds. celiakii o tej chorobie mówi mniej więcej tak:
– To ogólnoustrojowa, nieprawidłowa odpowiedź immunologiczna na gluten. Narządem wstrząsowym, czyli takim, które staje się celem ataku, jest jelito cienkie, odpowiedzialne za wchłanianie. Jelito przypomina rafę koralową. Jest wysłane mikrokosmkami, które zwiększają powierzchnię wchłaniania do wielkości kortu tenisowego. Celiakia powoduje jednak immunologiczną amputację kosmków. Zamiast rafy robi się pustynia, co automatycznie zaburza wchłanianie — wyjaśnia przewodniczący Sekcji Celiakalnej Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci, który celiakią zajmuje się od 35 lat.
Gdy organizm nie otrzymuje potrzebnych substancji, pojawiają się problemy – ze strony układu pokarmowego, ale i nerwowego, kostno-stawowego, odpornościowego, moczowo-płciowego i tak dalej. U każdego w innym nasileniu i w innym wieku. Coraz częściej po latach męczarni chorobę trzewną odkrywają u siebie osoby dorosłe. Celiakię nazywa się mistrzynią świata w chowanego. Zaparcia — lekarze sugerują zmianę diety. Odstający brzuch – trzeba ćwiczyć, robić brzuszki. Migreny lub biegunka — pewnie stres. Poronienia, przedwczesne porody – to się przecież zdarza. Anemia – może z powodu obfitych miesiączek? Zawroty głowy – to od anemii lub kręgosłupa. Bóle stawowe – może na zmianę pogody, albo taka uroda? Przewlekłe zmęczenie – bo obowiązki, praca, dzieci.
Bywa, że objawy nie występują w ogóle aż do czasu powikłań, czyli na przykład chłoniaków, nowotworów żołądka i przełyku, problemów natury psychicznej, poważnych zaburzeń neurologicznych, osteoporozy.
Leczenie celiakii? Jak podkreśla profesor Dziechciarz, jest oczywiste – to bezwzględna dieta bezglutenowa przez całe życie.
Prezes Polskiego Stowarzyszenie Osób z Celiakią i na Diecie Bezglutenowej tłumaczy, że tę chorobę opisano w literaturze już 2000 lat temu. Kiedyś chorzy z celiakią najczęściej umierali przedwcześnie. Dopiero ostatnie dziesięciolecia to czas dostępu do rzetelnej wiedzy i produktów bezglutenowych.
— Jednak problem wciąż nie istnieje w powszechnej świadomości. Nie mamy żadnego leku na celiakię, wyłącznie dietę, dlatego koncernom farmaceutycznym nie zależy, by organizować kampanie społeczne na ten temat – mówi Małgorzata Źródlak. — Szacuje się, że gen predysponujący do wystąpienia celiakii ma ok. 30 proc. populacji. U większości choroba nigdy się nie rozwinie. Ale u coraz większej liczby ludzi obserwujemy problemy z glutenem, m.in. dlatego, że jemy zupełnie inną pszenicę niż jeszcze 50 lat temu. Pieczemy z niej bardziej wyrośnięte i pulchne ciasta, ale zawiera ona znacznie więcej glutenu i innych składników, które dla wielu osób są źródłem kłopotów ze zdrowiem.
Gluten jest w ziarnach zbóż, ale jako składnik produktu spożywczego, dodatek do niego, albo zanieczyszczenie w procesie produkcji może występować wszędzie – w wędlinach, ryżu, ketchupie, przyprawach, żelkach, lodach, czekoladzie, oliwie, budyniu, nalewkach, a nawet ciastolinie. Celiakowi nie wolno zjeść nic, co może zawierać nawet jego śladowe ilości. Jednak producenci na etykietach nie zawsze informują o jego występowaniu.
W kolejnych latach liczba chorych może wzrosnąć. Lekarze alarmują, że mamy wysyp celiakii.
– Dlaczego celiakia nie jest postrzegana jako istotna choroba? – pyta profesor Dziechciarz i zaraz odpowiada: — Bo dziś jesteśmy w stanie rozpoznać tylko 5 proc. chorych.
Odyseja diagnostyczna pacjenta z celiakią średnio trwa 7 – 8 lat. By wstępnie wykryć chorobę, wystarczy niedrogie badanie z krwi. W Polsce lekarz pierwszego kontaktu nie ma go w koszyku badań podstawowych. Ma je gastroenterolog, ale jeśli u nieświadomego tej choroby pacjenta nie występują objawy gastryczne, nie trafi tam pewnie nigdy. Dlatego powinni o niej pamiętać także neurolog, ginekolog, hematolog, alergolog, reumatolog, dermatolog itd. Rzadko pamiętają.
Trucizna zamiast leku
Gosia, mama Franka:
Pierwszy raz trafiliśmy do szpitala, bo Franek miał okropne zaparcia. Siadał, żeby się załatwić, ale w połowie mu zostawało i krzyczał, płakał. Pękała śluzówka, leciała krew. Był dwulatkiem i ważył mniej niż roczne dziecko.
W szpitalu miał robione wlewki, jakieś rentgeny, ale nic nie zdiagnozowano. Lekarze zwalili to na stres, bo właśnie zaczął przedszkole. Jeszcze na mnie siedli, że dziecko ma straszną próchnicę.
Potem było jakoś lepiej. Chodziliśmy co prawda do pediatry. Dopytywałam, jak to jest, że ludzie po jabłkach łatwiej się wypróżniają, a nasz Franek ciągle ma zaparcia. Pediatra mówiła, że niektórzy tak mają i przypisywała leki.
Kolejny raz do szpitala trafiliśmy w zeszłym roku. Franka diagnozowano pod kątem niedoczynności przysadki mózgowej. Bo nie rośnie. Ma 13 lat i 137 centymetrów wzrostu. Buźkę jak u małego dziecka. Koledzy zaczęli dojrzewanie, on nie. Z przeciwciał wyszła celiakia. Kolejnych chorób i powikłań wciąż szukamy.
Po kilku tygodniach na diecie przyszedł mi powiedzieć, że chyba ma biegunkę. Nie wiedział, że tak naprawdę dopiero zaczął się normalnie załatwiać.
Czasem jeszcze boli go brzuch i pytam: — Franek, na pewno nie zjadłeś nic z glutenem?
A on mi odpowiada: — Mamo, ja chcę żyć!
I ja wiem, że mogę mu ufać. Choćby babcia wciskała mu zupę, to on jej nie zje, jeśli nie ma pewności że jest bezglutenowa.
Gorzej jest w szpitalach – tam nie mogę go zostawić samego, bo nie wiem, czy miałby co jeść.
Gdy byliśmy w sierpniu w szpitalu w Gdańsku, pani wydająca posiłki pytała mnie: “acha, to ten chłopiec bezglutenowy — on mleka nie może, tak?”
Przed pobytem w styczniu specjalnie dzwoniłam i zgłaszałam, że syn ma celiakię. Ale podczas przyjęcia pani pielęgniarka zapomniała tego zaznaczyć. Całe szczęście byłam przygotowana.
Ogólnie gdański szpital ma dobre jedzenie i w teorii są różne diety, tylko że przemiła pani, która je wydaje, często robi błędy. Raz nie wytrzymałam i poszłam do pielęgniarki, by zwrócić uwagę. A ona na to: “po to was tu mamy, rodzice, żebyście pilnowali, bo ta pani chodzi między dwoma oddziałami i czasem może nie ogarnąć”.
No kurczę, ale czy jak trzeba wydać lek, to też pozwolą na podanie złego? Bo dieta bezglutenowa jest dla mojego dziecka jedynym lekarstwem, który musi brać do końca życia.
To nie fanaberia
Poseł Bartosz Romowicz, który sam zmaga się z celiakią, przeprowadził kontrolę poselską. Zapytał ponad 500 szpitali o dostępność diety bezglutenowej. Ponad połowa nie udzieliła odpowiedzi. Na 241, które odpowiedziały, 239 potwierdziło dostępność takiej diety.
Stowarzyszenie Osób z Celiakią i na Diecie Bezglutenowej przeprowadziło ankiety wśród 585 pacjentów. Pytało m.in. czy po zgłoszeniu i wpisaniu diety bezglutenowej do szpitalnych dokumentów, mieli problemy z posiłkami. Odpowiedź “tak” zaznaczyło 61 proc. Na pytanie “czy myśl o pobycie w szpitalu wywołuje u Ciebie obawy związane z dostępnością do bezpiecznego bezglutenowego wyżywienia?” twierdząco odpowiedziało ponad 92 proc.
Kilka z opinii:
“Dietetyczka poinformowała mnie, że szpital oficjalnie zapewnia dietę bezglutenową, ale nie jest ona bezpieczna dla osoby z celiakią (sic!) i żeby tego nie jeść. To był oddział neurochirurgii — po operacji kręgosłupa miałam komplikacje, byłam leżąca przez prawie miesiąc. Cały ten czas posiłki dowoziła mi z daleka i przekazywała rodzina. Nie było możliwości odwiedzin, to był czas covidu”.
“Leżałam w szpitalu położniczym. Usłyszałam, że »odchudzanie się w ciąży, a zwłaszcza dieta bezglutenowa, to mało rozsądne«. Nazywano mnie PANIĄ BEZGLUTENOWĄ. Gdy odmówiłam zwykłej owsianki na mleku, panie z wielką irytacją zapytały, co ja w końcu mogę jeść i żeby najlepiej mąż przywiózł mi jedzenie z domu”.
“Dziecko bardzo stresowało się podawanym mu jedzeniem. Drugiego dnia pobytu w szpitalu syn na śniadanie otrzymał zwykły chleb pszenny. Pani podająca mówiła, że innego nie ma w szpitalu i trzeba jeść to, co jest. Dziecko zaczęło płakać”.
Stowarzyszenie przeprowadziło ankiety również na temat sytuacji w żłobkach, przedszkolach i szkołach:
“Syn sam nosi swoje jedzenie do szkoły a jest w klasie sportowej i musi jeść regularnie posiłki. Na stołówce pytałam, czy może za opłatą odgrzewać swoje jedzenie w mikrofalówce. Odpowiedź była taka, że nie może, ponieważ nie je tam obiadów.”
“Brak wsparcia systemowego. Musimy tłumaczyć każdemu nauczycielowi (świetlica, wychowawca, dyrektor), organizatorom konkursów, wyjazdów, radzie rodziców, dlaczego dieta to nie fanaberia. Samodzielne edukowanie wszystkich osób z otoczenia dziecka w szkole jest bardzo trudne z poziomu rodzica. Zajmuje dużo czasu i odbija się na samopoczuciu i sposobie funkcjonowania dziecka. A wyniki są zupełnie losowe — zależne od empatii poszczególnych dorosłych.”
“Na wycieczce szkolnej dzieci na deser dostały naleśniki z nadzieniem i bitą śmietaną, a mój syn jabłko. Cała klasa się z niego śmiała.”
Facebook, grupa Celiacy, 2 kwietnia 2025:
“Pomocy!! W klasie zapominają w ogóle o tym, że mój syn ma celiakię. Wszystkie wspólne wyjścia są na pizzę lub tak jak teraz z okazji urodzin i imienin chcą wychowawczyni zrobić niespodziankę i zaprosić do cukierni, gdzie będzie czekał na nią tort. Niestety wszędzie tam nie ma nic bezglutenowego. Syn nie chce już mi chodzić do szkoły, a jak są wspólne wyjścia od razu płacze, bo czuje się wykluczony”.
Pod postem ponad 70 komentarzy. Większość w podobnym tonie:
“Doradzam samemu zabierać rzeczy, starać się żeby miał to, co lubi. Ja też zawsze przeżywam szczególnie te wycieczkowe McDonalds, kiedy syn po całym dniu na zamiast wracać do domu patrzy, jak inni jedzą, ale ja czekam na niego z wypasioną kolacją, żeby mu to wynagrodzić”.
“Mam 15-letnią córkę, od 13 lat na diecie, bywało ciężko, miałam telefon z Barcelony ‘mamo zabierz mnie bo jestem głodna’, obecnie w naszym mieście jest coraz więcej miejsc, gdzie może zjeść coś bezpiecznego”.
Kielich wina zamiast komunii
Michał:
Pamiętam stres związany z pierwszą komunią. Jako jedyny w całym kościele przyjmowałem ją pod postacią wina. Wyjście na środek jako pierwsza para, picie z kielicha, ogrom ludzi, którzy patrzą… Było to traumatyczne. Przez długi czas nie chciałem chodzić do komunii i narażać się na kolejne spojrzenia.
Do dziś nie lubię być w centrum uwagi. Gdy ludzie pytają: a czy możesz pić mleko? A jesz ryż? Oczywiście wiem, że nie chcą mi robić przykrości. Z dobrej woli namawiają: “pół kromeczki raz na jakiś czas ci nie zaszkodzi”. Nie wierzą, że zaszkodzić może każda ilość.
Gdy mnie zdiagnozowano, byłem 6-latkiem. Miałem silne bóle brzucha, twarz bladą jak kartka papieru i przestałem rosnąć. Lekarze miesiącami nie potrafili znaleźć przyczyny. W końcu moja mama w desperacji sięgnęła po encyklopedię zdrowia i tam znalazła uzasadnienie moich objawów — celiakia. Badania pokazały, że miała rację.
Z tamtego czasu w głowie zostały mi takie urywki. Jechałem do babci, cioci, a tam nagle wszystko kręciło się wokół mojej “dziwnej” diety. Rodzina bardzo starała się odnaleźć w nowej rzeczywistości, ale ja czułem, że jestem problemem.
Z rówieśnikami było podobnie. Gdy dziewczynie, która mi się podobała, zaproponowałem łyka wody, odmówiła. Nie chciała napić się z jednej butelki, bo bała się, że zachoruje na tą samą chorobę co ja.
Dobrze pamiętam, jak pani na stołówce podała mi rosół z makaronem i powiedziała “wypij rosół, zostaw makaron”. A ja wiedziałem, że nie mogę. Chyba wtedy moje bezwarunkowe zaufanie do dorosłych się skończyło.
Zawsze jestem czujny. Nawet gdy znajomy częstuje mnie ciastem, które upiekł z bezpiecznych składników, ze sprawdzonego przepisu, to mam obawy przed zjedzeniem. Nie mam pewności, czy blacha była czysta, czy na blacie nie był chwilę wcześniej krojony inny wypiek. Jeżeli to osoba, której ufam, to zjem, ale staram się unikać takich sytuacji. Czuję dyskomfort, że ludzie chcą zrobić coś dla mnie, a ja tak dopytuje. Ale nie ma innego wyjścia.
Najgorszy był okres dorastania. Unikałem imprez, albo szedłem i nic nie jadłem. Nie mówiłem o diecie. Nie chciałem robić kłopotu, żeby nie przestano mnie zapraszać.
Najlepszym czasem były kolonie bezglutenowe, gdzie temat diety nie istniał, bo wszyscy jedliśmy dokładnie to samo. Nikomu nic nie musiałem tłumaczyć. Spędzaliśmy razem kilka tygodni w roku, ale te relacje trwały przez lata. W klasie zawsze trzymałem się z boku, a tam wygrałem w plebiscycie popularności. I dzięki koloniom poznałem żonę.
Jako dorosły nie postrzegam celiakii jako problem. Sporo podróżuję, jestem ciekaw świata, ale też innych kuchni i smaków. Przed wyjazdem czytam blogi, artykuły. Korzystam z aplikacji Find Me Gluten Free i obserwuję na Instagramie relacje podróżników z celiakią. Na początek najłatwiejsze są Włochy i Hiszpania, gdzie produktów jest bardzo dużo. Stany Zjednoczone, a szczególnie Nowy Jork to po prostu niesamowite doświadczenie – tam pierwszy raz mogłem spróbować kuchni meksykańskiej, koreańskiej czy brazylijskiej. Mówi się, że najtrudniej celiakom w Azji. Ale w maju odwiedziłem Japonię i poza wielką fascynacją kulturą przywiozłem wspomnienia kulinarne, które zostaną ze mną na długo. Tokio, Kyoto czy Osaka oferują tyle lokali bezglutenowych, że nie sposób było wszystkie odwiedzić. Na pewno jeszcze podejmę to wyzwanie.
Zabrać im prawa rodzicielskie
Od roku w Sejmie leży projekt ustawy o żywieniu dzieci na dietach eliminacyjnych w żłobkach, przedszkolach i szkołach. Dotyczy on nie tylko chorych z celiakią, ale także z alergiami i nietolerancjami. Łącznie takie dzieci stanowią około 8 proc. Projekt wypracowali posłowie Trzeciej Drogi z Polskim Stowarzyszeniem Osób z Celiakią i na Diecie Bezglutenowej. Zakładał, że od września każda gmina, gdzie jest więcej niż jedna placówka danego rodzaju, musi mieć przynajmniej jeden żłobek, przedszkole, szkołę, które zaoferują dietę eliminacyjną. Za trzy lata, w 2028 powinno ich być co najmniej połowa, od września 2032 wszystkie. Ustawa miała wejść w życie w ciągu 3 miesięcy od jej ogłoszenia. Pojawiły się jednak głosy, że jest niepotrzebna. Taką opinię wydał m.in. Związek Gmin Wiejskich. Od kilku miesięcy sprawa właściwie nie rusza się z miejsca.
W kwestii żywienia w szpitalach raczej długo nic się nie zmieni. Uczestnicy spotkań zespołu parlamentarnego ds. celiakii przyznają, że “system ochrony zdrowia wymaga dużo, dlatego nikt nie przejmie się 1 czy 2 proc. pacjentów z celiakią”.
Na ostatnim spotkaniu zespołu parlamentarnego wiceministra zdrowia Urszula Demkow przyznała natomiast, że w szpitalu, gdzie pracuje, sporadycznie występuje się o ograniczenie praw rodzicom, którzy nie stosują diety u swoich chorych na celiakię dzieci.
Od 2009 r. istnieje możliwość przyjmowania komunii bezglutenowej. Chorzy muszą to jednak wcześniej uzgodnić z proboszczem.
Jak trutka na szczury
Julia, mama Natalki:
Zwróciłam uwagę, bo panie w przedszkolu zostawiły na biurku nienadzorowane jedzenie.
Jak o tym usłyszała moja 8-letnia córka, była przerażona. Pytała, co by było, gdyby Natalka (młodsza siostra) je wzięła. A panie, dorosłe kobiety, upierały się, że dzieci wiedzą, że z biurka nie wolno.
Natalka też wie. Nawet edukuje koleżanki. Ale, no, przepraszam, to są 4-latki! Tłumaczę paniom, a one swoje, że “robiły tak wiele razy i nic się nie stało”. To mówię im wprost, żeby trutkę na szczury rozsypały na biurku. No i po tej trutce zamilkły.
Porównanie glutenu do trutki na szczury działa. Walczę na różne sposoby. Z wykształcenia jestem doktorem biologii, a z charakteru bojownikiem.
W żłobku, gdy się dowiedzieli o bezglutenowej diecie, to usłyszałam hasła, że prawnik, dietetyk, sanepid nie pozwolą mi przynosić jedzenia z domu. Sprawdziłam, ostateczną decyzję zawsze podejmuje dyrektor placówki. A oni po prostu się bali, bo Natalka była pierwszym takim dzieckiem. Ale się dogadaliśmy i współpraca była super.
W przedszkolu też był czas, że byłam matką roku. Pytano: “pani Julio, jak pani to robi — pracuje, gotuje, codziennie przynosi cztery bezglutenowe posiłki i to takie, jak mają inne dzieci, żeby córka nie czuła się gorsza? No bohaterka!”.
Jestem bardzo dobrze zorganizowana. Czasem obsesyjnie. Mam etykieciarkę, drukuję daty i nazwy posiłków, które robię na zapas i mrożę w pojemniczkach. Mam ogromną szufladę pojemniczków różnej wielkości. Całe jedzenie w domu mamy bezglutenowe.
Pracuję zdalnie. Jak idę rozprostować kości, to obieram włoszczyznę na gar zupy. Kolejna przerwa — 20 minut wekuję, a potem te 20 minut dopracuję. Krótsza przerwa, robię kisiel na jutro. A rano jak wstaję, wszystko mam gotowe — ziemniaki obrane i pokrojone na taką wielkość, żeby się gotowały nie dłużej niż 10 minut, mięso do podgrzania, termosy na noc zalane wrzątkiem, więc są gorące i utrzymają ciepło do obiadu. Piep***** robot jestem.
Ale bywa i tak, że Natalka wraca i płacze — przez galaretkę, bo dzieci dostały zieloną, a ja jej dałam czerwoną. To pytam, czy czerwona była dobra, a ona, że tak. To w czym problem? Że nie była zielona.
Czasem trochę buntuje się też starsza córka: “mamo, czy my naprawdę tak musimy?”. To ją pytam: “kochasz Natalkę?”. Jak odpowiada, że tak, to jej mówię: “widzisz, to tą dietą pokazujemy jej naszą miłość”.
Na bezglutenie jesteśmy od 2,5 roku. Diagnozę celiakii przyjęliśmy z wielką ulgą. To choroba, w której wystarczy wyeliminować gluten. Wcześniej Natalka nie rosła, nie przybierała na wadze, a w nocy coraz bardziej krzyczała. Darła się. Nie spaliśmy miesiącami.
Neurolog, gastrolog, endokrynolog, jeszcze inny gastroenterolog i endokrynolog, miliony badań. A z Natalką gorzej. Zaczęły się zachłystowe zapalenia płuc i oskrzeli. Ona właściwie non-stop była chora. W pandemii jechałam na SOR, bo nie było z nią praktycznie żadnego kontaktu, a tam pretensje, że ją przywiozłam, bo złapie COVID-19.
Czasem zastanawiam się, jak by było, gdybyśmy o celiakii dowiedzieli się od razu. Bo konsekwencje ponosimy do dziś.
Natalka ogłuchła. Już na diecie bezglutenowej zauważyliśmy, że jakoś inaczej je i mówi. Neurologopeda nam wytłumaczył, że dzieci z celiakią i refluksem często mają paraliż buzi i języka. Zlecił masaże i ćwiczenia, ale skierował jeszcze do audiologa. A tam okazało się, że Natalka w jednym uchu na 5 częstotliwości nie słyszy 5, a w drugim 4. Choć gdy się urodziła, wszystko było w normie.
Dziś jesteśmy po rehabilitacji słuchu, sterydach, trzymamy dietę i Natalka znów słyszy. Wciąż ma problem z przetwarzaniem słuchowym — uszy słyszą, ale mózg nie wie, że ma słuchać. Są też inne zaburzenia. W poradni mówią, że jeśli to konsekwencje celiakii, która przecież wpływa i na układ neurologiczny, mamy szansę, że dieta i terapia cofną zmiany.
I dlatego tak się wku****, jak ludzie bagatelizują gluten. Mówisz, prosisz… Są dni, gdy panie w przedszkolu chcą mnie spalić na stosie. Bo się głupia baba czepia. Ale ja się nie czepiam, żeby się czepiać, tylko dbam o moje dziecko. Wiesz, gdyby każdy był odrobinę bardziej wyrozumiały, nasze życie naprawdę byłoby łatwiejsze.
Niektóre imiona bohaterów reportażu zostały zmienione.